Forseti Íslands afhenti Íslensku bókmenntaverðlaunin við hátíðlega athöfn á Bessastöðum þann 25. janúar 2022. Verðlaunin voru veitt í þremur flokkum; flokki fræðibóka og bóka almenns efnis, flokki barna- og ungmennabóka og flokki fagurbókmennta. Verðlaunin hlutu:

Sigrún Helgadóttir
Sigurður Þórarinsson : Mynd af manni I-II
Útgefandi: Náttúruminjasafn Íslands

Umsögn lokadómnefndar: Að baki ævisögu Sigurðar Þórarinssonar liggja fjölmörg viðtöl og áralöng heimildavinna Sigrúnar Helgadóttur í dagbókum, bréfum og gögnum um ævi mannsins sem varð andlit jarðvísinda og náttúruverndar hér á landi á 20. öld; eins konar frummynd hins lífsglaða íslenska náttúrufræðings með brennandi áhuga á sögu og menningu.

 Í þessari lipru, aðgengilegu og skemmtilegu frásögn er fylgst með þróun íslensks samfélags í átt til nútímans; efnilega föðurlausa sveitadrengnum sem kemst til mennta með hjálp góðra karla og kvenna, næmur, listrænn og skemmtinn, jafnvígur á hug- og raunvísindi en kýs að leggja fyrir sig jarðfræði og verður forystumaður í þeirri grein hér á landi um leið og hann kemst í fremstu röð á heimsvísu. Höfundur heldur öllum þráðum þessa farsæla ferils í hendi sér, kryddar hann léttilega með fjörlegum frásögnum sem varpa skýru en um leið marglitu ljósi á Sigurð; lesandinn kemst í návígi við hann frá degi til dags en fær um leið góða tilfinningu fyrir þeirri miklu braut sem hann ryður með rannsóknum sínum og kennslu í jarðvísindum og ekki síður afskiptum af almennri náttúruvernd og stjórnmálum. Ljósmyndir Sigurðar sjálfs leika stórt hlutverk í því hve vel tekst til og ekki síður sú natni og hugmyndaauðgi sem liggur að baki umbrotinu á hverri opnu.

Áherslan er á þá helgun sem fylgdi opinberum störfum Sigurðar en verkinu lýkur á fallegri og afhjúpandi mynd af fjölskyldumanninum Sigurði sem var karl síns tíma með sterka konu, Ingu V. Backlund, sér að baki – og börn sem minnast þess að hafa helst náð að tala við pabba sinn þar sem hann sat við skrifborðið í stofunni heima. Sigrún hlífir Sigurði ekki, hún gerir grín og dáist að honum, en sýnir okkur jafnframt hvernig vísindamaður verður til og mótast af stóratburðum síðustu aldar, styrjöldum, jarðskjálftum, jökulhlaupum og eldgosum.

Þórunn Rakel Gylfadóttir
Akam, ég og Annika
Útgefandi: Angústúra

Umsögn lokadómnefndar: Fyrsta skáldsaga Þórunnar Rakelar grípur lesandann strax. Hún er vel skrifuð, skemmtileg og spennandi allt til loka, höfðar bæði til unglinga og þeirra sem eldri eru. Galdurinn liggur í næmri persónusköpun og því hvernig sýn á einstaklinga í sömu fjölskyldu er byggð upp út frá sjónarhorni Hrafnhildar, unglingsstúlku fráskilinna foreldra.

 Hrafnhildur flyst þvert gegn vilja sínum til Þýskalands með móður sinni og nýjum manni hennar. Lesandi fylgist með innri rödd unglingsins en sér hana jafnframt í þrúgandi spenntu sambandi við móður sína, sem einkennist af ákaflega trúverðugri og vel byggðri togstreitu á milli þess innra og ytra – þannig að úr verður heilsteypt og margbrotin lýsing á veruleika íslensks unglings. Sama listfengi og margræðni einkennir samskipti Hrafnhildar við gamla og nýja vini, af ólíkum kynjum, aldri og uppruna. Á öllum stigum er unnið með þversagnir í framkomu og lífi fólks, útlit og innri maður vegast á þannig að ekkert er einhlítt í því hvernig við skynjum umhverfi okkar. Allt er litað af fyrirframhugmyndum hvers konar; fullorðnir átta sig ekki á börnum sem eru sjálf ekki barnanna best þegar kemur að einelti, kúgun og ofbeldi. Inn í þessa vel heppnuðu persónusköpun er fléttuð fjölbreytt umræða um vald, spillingu, réttlæti og náttúruvernd, leitina að sannleikanum (sem getur orkað tvímælis líkt og í leikritum Ibsens) og fordóma sem tengjast þjóðerni, uppruna og trúarbrögðum. Þessi umræða fellur svo vel að sögunni að hún dregur ekki úr drifkraftinum eða forvitni lesandans að kynnast þeim sem eru leidd fram á sviðið og fá öll að njóta sín, hver á sínum forsendum.

Akam, ég og Annika er trúverðug og spennandi saga með eftirminnilegum persónum sem fanga ákveðinn kjarna í samskiptum fólks.

Hallgrímur Helgason
Sextíu kíló af kjaftshöggum
Útgefandi: JPV útgáfa

Umsögn lokadómnefndar: Skáldsaga Hallgríms Helgasonar er stór í sniðum, kraftmikil og hugmyndarík, skrifuð af kjarnyrtum og frumlegum þrótti með skoplegri og ýktri sýn á harmræna atburði þar sem lífshættan og dauðinn bíða við hvert fótmál. Sögusviðið er upphaf síldarævintýrisins í litlu íslensku þorpi við ysta haf á fyrstu áratugum síðustu aldar og viðfangsefnið er fæðing nútímans í íslensku samfélagi, þegar erlendir athafnamenn og tækninýjungar bárust inn í kyrrstætt sveitasamfélagið sem sagan rekur um kynslóðirnar allt aftur úr harðbýlum torfhreysum á hjara veraldar inn í þá mannlífshringiðu sem skapaðist í kringum gróðavon og síldveiðar Norðmanna hér við land. Vinnuharka, grimmd og vægðarleysi eru dregin fram í daglegu basli fólks, ástum þess og örlögum.

Sjónarhornið er að mestu bundið við ungkarlinn Gest sem er leiksoppur ytri atburða en persónur eru engu að síður fjölbreyttar, af ólíkum uppruna og þjóðfélagsstigum, og teiknaðar skýrum en margradda dráttum þannig að þær birtast lesanda ljóslifandi og eftirminnilegar, hver með sín sérkenni. Breyskleiki þeirra og göfuglyndi blasa við, hið lága vellur fram með öllum líkamsvessum og sora á bak við síldartunnur, í myrkum torfskúmaskotum og dýpstu skipslest um leið og persónur njóta fagurra og forboðinna ásta, lista og menningar í betri stofum, og þeirra forréttinda og þæginda sem auður og friðsæld geta gefið.

Sagan er drifin áfram af tilfinningum og innri átökum Gests, ástum hans og fjölskylduharmi en bakgrunnurinn er sögulegir viðburðir og persónur sem minna á Siglufjörð. Sextíu kíló af kjaftshöggum er metnaðarfull skáldsaga sem tekst á við mannlega tilveru þar sem hlutskipti einstaklinga ræðst af uppruna og ytri aðstæðum í bland við gæfu og gjörvileik.